Piazza Navona to jeden z najbardziej charakterystycznych i urokliwych placów Rzymu, miejsce gdzie historia antycznego Rzymu płynnie przechodzi w barokową elegancję. Ten tętniący życiem plac, dziś wypełniony kawiarniami, restauracjami i ulicznymi artystami, przez wieki był świadkiem transformacji Wiecznego Miasta. Jego kształt, fontanny i otaczające budynki opowiadają fascynującą historię rzymskiej architektury, polityki i życia społecznego, odzwierciedlając zmieniające się epoki i ambicje kolejnych władców miasta.
Antyczne korzenie: od Stadionu Domicjana do placu miejskiego
Współczesny kształt Piazza Navona nie jest dziełem przypadku. Jego charakterystyczna podłużna forma z zaokrąglonymi końcami stanowi bezpośrednie dziedzictwo starożytnego Stadionu Domicjana (Stadium Domitiani), wzniesionego w 86 roku n.e. przez cesarza Domicjana. Stadion, mogący pomieścić około 30 000 widzów, był miejscem organizacji zawodów atletycznych w greckim stylu (agones), stąd też wywodzi się prawdopodobnie nazwa placu – „Navona” to zniekształcona forma słowa „agones”.
W przeciwieństwie do brutalnych walk gladiatorów odbywających się w Koloseum, stadion Domicjana gościł przede wszystkim konkurencje sportowe, wyścigi i pokazy artystyczne. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego stadion popadł w ruinę, ale jego fundamenty i kształt przetrwały, determinując późniejszą zabudowę tego obszaru.
Plac Navona zachowuje dokładny kształt dawnego stadionu, gdzie Rzymianie przychodzili oglądać igrzyska. Budynki wzniesiono na ruinach dawnych trybun, a sam plac zajmuje przestrzeń dawnej areny.
Już w średniowieczu obszar dawnego stadionu zaczął przekształcać się w plac miejski. Mieszkańcy Rzymu wykorzystywali pozostałości starożytnej struktury jako fundamenty dla nowych budynków, a z czasem przestrzeń dawnej areny stała się naturalnym miejscem spotkań, targów i uroczystości publicznych. Ta organiczna transformacja stanowi fascynujący przykład rzymskiej tradycji adaptowania i nadawania nowego życia antycznym budowlom.
Transformacja w okresie renesansu i baroku
Prawdziwy rozkwit Piazza Navona nastąpił w okresie renesansu i baroku, kiedy to Rzym przeżywał kulturalne odrodzenie pod patronatem ambitnych papieży. Kluczowym momentem dla rozwoju placu było przeniesienie tam w 1477 roku miejskiego targu z Kapitolu przez papieża Sykstusa IV. To posunięcie uczyniło z Piazza Navona centrum życia handlowego i społecznego Rzymu, gdzie codziennie spotykali się kupcy, rzemieślnicy i zwykli mieszkańcy miasta.
Jednak to wiek XVII przyniósł najważniejsze zmiany, które ukształtowały obecny wygląd placu. Papież Innocenty X z rodu Pamphili, którego rodzinny pałac (Palazzo Pamphili) znajdował się przy placu, postanowił przekształcić Piazza Navona w monumentalną przestrzeń odzwierciedlającą potęgę i splendor jego rodziny oraz Kościoła.
Ambitny projekt Innocentego X obejmował przebudowę rodzinnego pałacu, wzniesienie kościoła Sant’Agnese in Agone oraz stworzenie spektakularnych fontann, które do dziś stanowią główne atrakcje placu. Papież zatrudnił najwybitniejszych artystów epoki, w tym Gianlorenzo Berniniego i Francesco Borrominiego, których rywalizacja dodatkowo wzbogaciła artystyczny wymiar tego przedsięwzięcia. Dzięki ich geniuszowi, Piazza Navona stała się prawdziwym barokowym teatrem pod gołym niebem.
Fontanna Czterech Rzek – arcydzieło Berniniego
Centralnym punktem Piazza Navona jest monumentalna Fontanna Czterech Rzek (Fontana dei Quattro Fiumi), zaprojektowana przez Gianlorenzo Berniniego w latach 1648-1651. To jedno z najwybitniejszych dzieł barokowej rzeźby i architektury, łączące wirtuozerię techniczną z głęboką symboliką, które do dziś zachwyca odwiedzających swoim dynamizmem i teatralnością.
Fontanna przedstawia cztery potężne rzeki reprezentujące cztery kontynenty znane w XVII wieku: Dunaj (Europa), Ganges (Azja), Nil (Afryka) i La Plata (Ameryka). Każdą rzekę symbolizuje monumentalna figura mężczyzny otoczona roślinnością i zwierzętami charakterystycznymi dla danego regionu. Postać reprezentująca Nil ma zasłoniętą głowę, co symbolizuje ówczesną nieznajomość źródeł tej rzeki. Całość wieńczy egipski obelisk, który symbolizuje triumf Kościoła nad pogaństwem.
Dzieło Berniniego to nie tylko popis artystycznego kunsztu, ale również manifest polityczny. Fontanna miała symbolizować uniwersalny zasięg Kościoła katolickiego, sięgający wszystkich znanych wówczas kontynentów. Jednocześnie była wyrazem osobistych ambicji rodu Pamphili, którego herb dumnie widnieje na szczycie obelisku.
Legendy i rywalizacja mistrzów
Z Fontanną Czterech Rzek wiąże się słynna, choć nieprawdziwa legenda o rywalizacji między Berninim a Borrominim. Według niej, figura Dunaju zasłania twarz, nie mogąc patrzeć na fasadę kościoła Sant’Agnese zaprojektowaną przez Borrominiego, a figura La Platy unosi rękę w geście obrony przed możliwym zawaleniem się świątyni. W rzeczywistości fontanna została ukończona przed rozpoczęciem budowy kościoła, co obala tę barwną, lecz nieprawdziwą opowieść.
Mimo to, historia ta doskonale oddaje ducha rywalizacji między dwoma geniuszami baroku, którzy rzeczywiście konkurowali ze sobą o prestiżowe zlecenia i przychylność papieży. Ich artystyczne współzawodnictwo przyczyniło się do powstania wielu arcydzieł, które do dziś zdobią Rzym.
Pozostałe fontanny i architektura placu
Oprócz centralnej Fontanny Czterech Rzek, Piazza Navona zdobią dwie inne znaczące fontanny. Na północnym krańcu placu znajduje się Fontanna Neptuna (Fontana del Nettuno), zaprojektowana przez Giacomo della Portę w 1574 roku, ale uzupełniona o rzeźby Neptuna i innych postaci morskich dopiero w XIX wieku. Na południowym końcu placu stoi Fontanna Maura (Fontana del Moro), również zaprojektowana pierwotnie przez della Portę, a później wzbogacona przez Berniniego o centralną figurę Maura walczącego z delfinem.
Dominującym budynkiem przy placu jest kościół Sant’Agnese in Agone, arcydzieło architektury barokowej. Jego budowę rozpoczął Girolamo Rainaldi, kontynuował jego syn Carlo, a dokończył Francesco Borromini, nadając fasadzie charakterystyczną wklęsłą formę, która doskonale harmonizuje z owalnym kształtem placu. Kościół wzniesiono w miejscu, gdzie według tradycji poniosła męczeńską śmierć święta Agnieszka – młoda dziewczyna, która odmówiła wyrzeczenia się wiary chrześcijańskiej.
Obok kościoła wznosi się Palazzo Pamphili, rodzinny pałac papieża Innocentego X, obecnie mieszczący Ambasadę Brazylii. Jego elegancka fasada, zaprojektowana przez Girolamo Rainaldiego, harmonijnie współgra z kościołem i całym układem placu. Wnętrza pałacu zdobią wspaniałe freski autorstwa Pietro da Cortony, przedstawiające sceny z życia Eneasza – mitycznego przodka rodu Pamphili.
Piazza Navona jako centrum życia społecznego
Przez wieki Piazza Navona pełnił różnorodne funkcje społeczne, będąc prawdziwym sercem miejskiego życia Rzymu. W okresie od 1652 do 1866 roku praktykowano tu niezwykły zwyczaj zamieniania placu w jezioro w letnie weekendy. Zamykano odpływy fontann, zalewając plac wodą, co tworzyło miejską plażę nazywaną „Lago di Piazza Navona”. Arystokracja przejeżdżała przez zalany plac w ozdobnych powozach, a mieszkańcy miasta znajdowali ochłodę w upalnych miesiącach. Ten osobliwy zwyczaj nie tylko oferował rozrywkę, ale także podkreślał prestiż rodzin, które mogły zaprezentować się publicznie w bogato zdobionych ekwipażach.
Plac był również miejscem tradycyjnego targu bożonarodzeniowego, gdzie sprzedawano zabawki, słodycze i figurki do szopek. Dla wielu rzymskich rodzin wizyta na świątecznym jarmarku na Piazza Navona stanowiła nieodłączny element bożonarodzeniowych tradycji. Dzieci z niecierpliwością wyczekiwały spotkania z La Befaną – włoską wiedźmą, która według tradycji przynosi prezenty w noc z 5 na 6 stycznia.
Współcześnie Piazza Navona zachowuje swoją funkcję centrum życia społecznego i kulturalnego, goszcząc liczne kawiarnie, restauracje i ulicznych artystów. Malarze, muzycy i mimowie tworzą niepowtarzalną atmosferę, która przyciąga zarówno turystów, jak i mieszkańców miasta.
Piazza Navona we współczesnym Rzymie
Dziś Piazza Navona stanowi jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Rzymu, przyciągając miliony odwiedzających rocznie. Plac zachował swój historyczny charakter, pozostając jednocześnie tętniącą życiem przestrzenią miejską. Otoczony kawiarniami i restauracjami, wypełniony muzyką ulicznych artystów, stanowi doskonały przykład tego, jak historyczna przestrzeń może harmonijnie funkcjonować we współczesnym mieście.
Szczególnie wieczorami, gdy fontanny są podświetlone, a rzymianie i turyści wypełniają okoliczne kawiarnie, Piazza Navona oferuje niezapomniane doświadczenie rzymskiego dolce vita. Sącząc cappuccino lub lampkę wina przy jednym z licznych stolików ustawionych wokół placu, można podziwiać barokowe arcydzieła i obserwować barwny tłum przechadzający się po tym historycznym miejscu.
Plac regularnie gości wydarzenia kulturalne, koncerty i wystawy, kontynuując swoją wielowiekową tradycję jako centrum życia publicznego Wiecznego Miasta. Podczas świąt Bożego Narodzenia powraca tradycyjny jarmark, a w ciągu roku odbywają się tu liczne festiwale i pokazy artystyczne.
Piazza Navona doskonale ilustruje ciągłość historii Rzymu – od antycznego stadionu, przez średniowieczny targ, barokowy plac reprezentacyjny, aż po współczesną przestrzeń publiczną. To miejsce, gdzie każdy kamień opowiada historię, a kolejne warstwy dziejów nakładają się na siebie, tworząc fascynującą mozaikę rzymskiej kultury i architektury. Odwiedzając Piazza Navona, stajemy się częścią tej niekończącej się opowieści, dopisując własny rozdział do historii tego niezwykłego miejsca.